بافت تاریخی یزد در خطر است
چند روز پس از برگزاری جشن پنجمن سالگرد ثبت جهانی یزد (نوزدهم تیر)، سیلی ویرانگر، حدود ۲۰۰ خانه تاریخی این شهر را از یک تا ۵۰ درصد تخریب کرد. این آماری است که معاون پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد دو روز بعد از جاری شدن سیل در این شهر ارایه داد.
به تایید کارشناسان، بافت تاریخی یزد بهتر از بسیاری دیگر از شهرهای ایران حفظ شده است؛ نمونه‌ای از همکاری مردم و همراهی نهادهای غیردولتی که در نتیجه آن، هنوز می‌توان با راه رفتن در این شهر، قدم در کوچه‌های چند صد ساله گذاشت.
بارش‌های هفته دوم مردادماه ۱۴۰۱ خسارات بسیاری در استان یزد به جا گذاشت، اما باران هفتم مرداد بود که بیشترین آسیب را به بافت تاریخی شهر یزد وارد ساخت. گزارش‌های اولیه حاکی از آن بود که هم میراث جهانی و هم آثار ثبت‌شده در میراث ملی دچار آسیب شدند.
مهران فاطمی، استاندار یزد، همان هفتم مرداد در نشست فوق‌العاده ستاد مدیریت بحران گفت که بارش‌های روزهای اخیر دو برابر متوسط بارندگی سالانه استان بوده است: «به یکباره شاهد ۷۵ میلیمتر بارندگی در مدت سه ساعت در شهر یزد بودیم.»
این آمارها از آنجا مورد شک و شبهه قرار می‌گیرد که بسیاری از بناهای بافت تاریخی ثبت ملی نشده‌اند و نظارت چندانی بر آثار ثبت‌نشده در میراث ملی وجود ندارد.
«تخریب کلی» ۲۰۰ خانه تاریخی
استاندار یزد تایید کرد که بافت تاریخی به دلیل شدت بارندگی دچار مشکل شده است و گفت که «بیشتر خانه‌های بافت تاریخی غیرمقاوم است.»
اما در اطلاعات و آماری که علی دارابی، قائم‌مقام وزیر میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی، چهاردهم مرداد ارایه داد، اوضاع بهتر توصیف شد: «بافت تاریخی یزد با وجود بارش ۱۰ برابری (نسبت به سال‌های قبل) سالم مانده و از میان ۲۳ هزار پلاک ثبتی واقع در محدوده ثبت جهانی، ۲۰۰ خانه تخریب کلی شده (حدود یک درصد) و به ۴۰۰ خانه آسیب و خسارت جزئی وارد شده است.» او تاکید دارد که خسارت‌ها در بافت جدید و بافت فرسوده بسیار بیشتر از بافت تاریخی بوده است.
مجید علومی، معاون پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد، دو روز بعد از جاری شدن سیل تابستانی در این شهر، خبر داد که آثار شاخص یزد مانند مسجد جامع، مجموعه میدان امیرچخماق، مدرسه‌ها و بقعه‌های تاریخی آسیبی ندیده‌اند و سالم هستند. اما همزمان، تصاویری از آسیب به پی بنای امیرچخماق منتشر شد.
«تشدید فرآیند تخریب» امیرچخماق
مجموعه امیرچخماق، که از دوره تیموریان به یادگار مانده است، در سیلاب‌های اخیر دچار خساراتی شد که کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی را نگران بقای این بنای تاریخی کرده است. کارشناسان می‌گویند که که سازه امیرچخماق به «حفاظت و مرمت اضطراری» و تکیه آن به «اقدامات فوری برای رفع خطر» نیاز دارد.
یک کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی پس از بررسی امیرچخماق گفت که سیل فرآیند تخریب این مجموعه را تشدید کرده است و «بنا به حفاظت و مرمت اضطراری نیاز دارد».
این نکته که مجموعه امیرچخماق پیش از وقوع سیل هم در «فرایند تخریب» قرار داشته، حائز اهمیت است. چنانچه کاوه منصوری، دکترای مرمت و احیا بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان به ایسنا گفته است «همه تخریب‌های مشاهده شده در بنا ناشی از سیل اخیر نیست» و این بنا از قبل «دچار مشکلات عدیده‌ای بوده است». او تاکید کرد: «ما ابتدا باید این بیمار را زنده نگه داریم تا بعد برای ادامه حیات آن اقدام کنیم.»
آثار ترک بر اثر سیل در مجموعه میدان امیرچخماق یزد
آقای منصوری توضیح داد: «شاهدهای گچی قبلی که توسط کارشناسان میراث روی ترک‌ها و بخش‌هایی از بنا نصب شده بودند، به دلیل فعال بودن ترک‌ها، دچار شکستگی شده بودند.»
او گفت: «پس از بارش‌ها، آبگیر بزرگی به عمق حدود ۲۰ سانتی‌متر در محوطه غربی مقابل تکیه تشکیل شده بود که آب آن به تدریج جذب زیرزمین تکیه شده و در خاک بستر فرو رفته است. این رطوبت، دقیقا عامل اساسی تشدید وضعیت خاک رُمبنده وعامل تغییر شکل آن شده است؛ به طوری که با شدت یافتن تغییر بستر، عوارض آن به صورت مستقیم در بنا قابل مشاهده است.»
به گفته آقای منصوری، عوارضی که مجموعه امیرچخماق را تهدید می‌کند، «رطوبت‌زدگی شدید پایه‌های زیرین، از بین رفتن مقاومت پایه‌های باربر، نفوذ رطوبت به بنه‌های خشتی، تشدید ترک‌های قبلی و ایجاد ترک‌های جدید و شکم‌دادگی در بخش‌های زیرین مناره جنوبی» هستند.
این مجموعه که شامل بازار، تکیه، مسجد و دو آب‌انبار است، در سال ۱۳۳۰ در فهرست میراث ملی ثبت شده است.
احتمال فرونشست زمین و هشدار درباره تجمعات ماه محرم
سیزدهم مرداد، حدود یک هفته پس از سیل، عبدالمجید شاکری شمسی، سرپرست معاونت میراث فرهنگی یزد، در گفت‌و‌گو با فارس هشدار داد: «در برخی از پارکینگ‌ها که مشترک با تکایا و حسینیه‌ها نیز هستند، احتمال تجمعات و برگزاری مراسم‌هایی مانند نخل‌برداری احتمال ریزش زمین را افزایش می‌دهد لذا مردم به طور جدی متوجه این موضوع باشند.»
تصاویری که پس از سیل در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، گودال‌های بزرگی را در زمین نشان می‌داد که در اثر فرونشست زمین ایجاد شده و به زیرساخت‌های شهری آسیب زده بود.
هجدهم مرداد ابوالقاسم محی‌الدینی، شهردار یزد، هم آمار فرونشست ۵۶۰ نقطه این شهر در سیل را اعلام کرد و گفت: «نیروی زمینی ارتش پس از این اتفاق، دو سیل‌بند کمکی در یزد احداث کرد.»
اگر سیستم قنات‌های یزد از بین نرفته بود....
از منظر کارشناسی، سیل اخیر یزد و آسیبهای وارده به میراث فرهنگی این شهر را از دو جنبه می‌توان مورد بررسی قرار داد؛ اول در مقیاس کلان و سرزمینی و اینکه در مقیاس بزرگ‌تر چه اتفاقی افتاده است، و دوم در مقیاس خرد و تک‌بناها و آسیبهای وارده به آنها.
بیژن روحانی، پژوهشگر ارشد دانشکده باستان‌شناسی آکسفورد و معاون کمیته آمادگی در برابر خطرات در سازمان جهانی ایکوموس (شواری جهانی بناها و محوطه‌ها) می‌گوید که در مقیاس کلان، وقوع سیلاب در یزد در گذشته نیز سابقه داشته است. اما باید دید تغییرات آب و هوایی چه تاثیری بر افزایش وقایع حدی مانند بارش‌ها و سیل‌های شدید داشته است و چقدر در برابر این وقایع حدی آگاهی و آمادگی وجود دارد. او می‌افزاید: «به نظر می‌رسد در این دوره اخیر، غفلت بزرگی در خصوص احتمال وقوع سیل در یزد وجود داشته و آگاهی چندانی هم در مورد افزایش وقایع حدی به دلیل تغییرات آب و هوایی در کار نبوده است.»
نکته بعدی که این پژوهشگر ارشد دانشکده باستان‌شناسی آکسفورد در سطح کلان مطرح می‌کند، این است که «چه مقدار مداخلات انسانی و همچنین فراموش شدن دانش‌های سنتی، انطباق با محیط و مدیریت شهری در تشدید خسارت سیل موثر بوده است؟»
سیل در بافت قدیمی یزد
آقای روحانی تاکید می‌کند: «دخالت‌های گسترده در مقیاس کلان و سرزمینی از عوامل مهمی است که به تشدید اثرات مخرب سیل تبدیل میشود. از طرف دیگر، دانش‌ها و روش‌های بومی و سنتی مدیریت و هدایت آب، مانند قناتها برای سده‌های متمادی عاملی برای پایداری سکونتگاه‌ها در فلات ایران از جمله در شهر یزد بوده‌اند.»
او می‌افزاید: «اکنون این بحث در جریان است که اگر به عنوان مثال سیستم قنات‌های یزد از بین نرفته بود و اگر اکثر آنها بایر و متروک نشده بودند، می‌توانستند در کاهش اثرات سیل و همچنین هدایت سیلاب تا حد زیادی موثر واقع شوند و از شدت خسارات بکاهند. اما متاسفانه به دلیل همان مداخلات انسانی در سطح کلان و عدم مراقبت از قناتها، این سیستم موثر مدیریت آب تا حد زیادی از بین رفته است.»
تخریب خانه‌های بافت قدیمی یزد در سیل
معاون کمیته آمادگی در برابر خطرات ایکوموس یادآور میشود که در اردیبهشت‌ماه امسال (۱۴۰۱) سیل دیگری با شدت کمتر در یزد آمد که باعث آب‌گرفتگی معابر و تخریب‌های جزیی‌تر شد. آن زمان، کارشناس‌هایی هشدار دادند که بافت تاریخی یزد در خطر است و اگر برای مهار سیل چاه‌هایی ایجاد نشود و معابر مورد اصلاح و تعمیر قرار نگیرند، سیل بعدی ممکن است ویران‌کننده‌تر باشد. آقای روحانی می‌گوید: «ظاهرا به این امر نیز در سطح مدیریت شهری توجهی نشده است.»
افزایش خسارات سیل به دلیل مشکل چاههای قناتها
مشکل مهار آب‌های سطحی در توصیفی که ساکنان یزد از سیل داشتند هم نمایان است. حمیدرضا قوی‌‌پنجه، هنرمند نقاش یزدی، در گفتگو با روزنامه هممیهن به این موضوع اشاره کرده است: «مشکل اینجاست که آب توی خیابون‌‌ها درست توی چاه نمی‌‌رفت. مثلا چاهی که پشت خونه ماست، به قنات راه داره، هرچی هم آب توش جمع بشه پر نمی‌‌شه. یه مشکلی که هست اینه که دریچه چاههای توی خیابون کوچیکه. باید این‌‌ها رو بزرگ می‌‌کردن یا اینکه چاه بیشتری می‌‌کندن. بارها گفته بودیم، نامه‌‌نگاری هم کرده بودیم که بیان وسط کوچه یه چاه اضافه کنن که توی این شرایط، آب سریع جمع‌شه، بره. از یه‌طرف دیگه، چاهها هواکش نداره و آب که زیاد جمع بشه، پایین نمی‌‌ره.»
چنانکه از صحبت‌های مسئولان برمی‌آید، سیل اخیر آسیبهای بیشتری به چاهها و قناتها زده است. جلیل میرمحمدی، نماینده تفت و میبد، درباره آسیب به قنات‌های به استان یزد به ایسنا گفت: «سیل در پوکه قنات عبور کرده و باعث ریزش چاهها و قناتها شده به طوری که در چند کیلومتر قنات از بین رفته و کور شده و در برخی جاها، چاههای قنات به واسطه رسوبات کاملا محو شده است.»
قنات‌های یزد
مصطفی فاطمی، مدیرکل سابق میراث استان یزد، اما از زاویه‌‌ای دیگر درباره دلیل مهار نشدن آب‌های سطحی به هممیهن توضیح داده است: «در خود بافت تاریخی، بیشتر چاههای قناتها باز است که دفع فاضلاب از آنجا انجام میشود که به خارج از شهر می‌‌رود، اما در بقیه قسمت‌‌ها، مسیرهای قنات بسته شده و آبی که در قنات می‌‌افتد امکان عبور ندارد. نکته دیگر این است که همیشه سیل از سمت جنوب، یعنی مهریز و تفت وارد می‌‌شده که در تفت آب باران به رودخانه می‌‌ریخت و رد می‌‌شد، اما آبی که به مهریز وارد میشود، به منطقه‌‌ای نزدیک خیابان مهدی و پس از آن، وارد بافت تاریخی می‌‌شده و درنهایت به بافت رسیده است که بیشتر تخریبها هم در همین بافت تاریخی است. دلیل عمده تخریب، در مسیر سیل قرار گرفتن این محل‌‌هاست.»
لزوم جمع‌آوری و مستندسازی اطلاعات آثار تخریب شده
علیرضا حیدرقلی‌‌زاده، نجار و ارسی‌ساز، که کارگاهش در سیل آسیب دیده، به روزنامه هممیهن گفت: «تمام شیشه‌‌رنگی‌‌هام زیر آوار موندن. همه‌‌شون خرد شدن. ابزارهام زیر آوارن. فقط یه بخش کوچیک از سقف مونده که یه کارشناس اومد دید و گفت چون سقف‌ها هلالی و نیم‌‌گردن، هر آن ممکنه بریزه.»
برخی ساکنان بافت تاریخی یزد در شبکه‌های اجتماعی از اینکه میراث فرهنگی به آنها اجازه قیرگونی کردن سقف ساختمان‌ها را نداده گلایه کرده‌اند، و آن را یکی از دلایل تخریب ساختمان‌ها می‌دانند. تصاویری از تخریب خانه‌ها می‌تواند الگوی تخریبها را نشان دهد.
تخریب خانه‌های بافت قدیمی یزد در سیل
چنانکه بیژن روحانی هم تاکید دارد که «در حال حاضر و پیش از آنکه هرگونه عملیات بازسازی آغاز شود، لازم است با انجام مستندسازی اضطراری و جمع آوری اطلاعات از بناهای آسیب دیده مشخص شود چه دسته آثاری بیشتر تخریب شده‌اند و تخریبها دقیقا به چه دلایلی مرتبط بوده است.»
او می‌افزاید: «به نظر می‌رسد بخش عمده آسیب‌ها به دلیل عدم مدیریت شهری مناسب از جمله متروک شدن قناتها و توجه نکردن به معابر بوده باشد. بخش دیگر هم به دلیل مداخلات و مرمت‌های غیراصولی بوده است. البته ساختمان‌هایی هم بوده‌اند که از قبل متروک بوده و از آنها مراقبت نشده است.»
«مصالح ناهمگون»، یکی از دلایل آسیب به بناهای مرمت‌شده
پس از سیل اخیر، این پرسش مطرح شد که کدام بناها بیشتر آسیب دیده‌اند؟ بناهای تاریخی و ساخته‌شده به سبک سنتی یا ساختمان‌های سبک جدید؟
بیژن روحانی، در بحث درباره مقیاس دوم خسارات سیل، به گزارش‌های اولیه استناد می‌کند و می‌گوید: «برخی از بناهایی که مرمت غیراصولی داشته‌اند تخریب شده‌اند. مرمت‌ها اگر منطبق با مصالح و روش‌های سنتی و بومی نباشد، نه تنها موثر نیست بلکه عاملی برای تضعیف و تخریب بناها میشود. در بناهایی مانند ساختمان‌های سنتی یزد، بهترین روش همان استفاده از مصالح سنتی کاهگل و تجدید و ترمیم آنها به طور مداوم است چون این مصالح مقاومت بالای خود برابر عوامل آب و هوایی را به خوبی به اثبات رسانده‌اند. به کار بردن مصالح ناهمگون باعث آسیب بیشتر میشود.»
معاون کمیته آمادگی در برابر خطرات در سازمان جهانی ایکوموس می‌افزاید: «در یزد هنوز بناهایی با چند صد سال قدمت وجود دارد که حوادث مختلف و گذر زمان را به خوبی تاب آورده‌اند. این بناها آنهایی هستند که مورد مداخلات غیراصولی قرار نگرفته‌اند.»
مرمت بناهای تاریخی یزد
اما مصطفی فاطمی، مدیرکل سابق میراث استان یزد، درباره آسیبهای یزد توضیح دیگری درباره میزان آسیب به آثار ثبت جهانی ارایه می‌کند: «آسیب‌‌دیدگی برای کل شهر است، قسمتی هم که در ثبت جهانی است اگر آسیب زیادی ندیده، به این دلیل است که از نظر ارتفاع، بلندتر از سایر نقاط بافت است. الزاما به معنای مقاوم بودن بناهای ثبت جهانی نیست.»
تخریب بافت تاریخی، بخشی از آسیبی بود که باران کم‌سابقه به یزد وارد کرد. سایر ساختمان‌ها و کشاورزی استان هم از بارندگی سیل‌آسا آسیب دید؛ بارش‌هایی که «دو برابر متوسط بارندگی سالانه استان» اعلام شد. مهران فاطمی، استاندار یزد، اعلام کرد که حدود شش هزار واحد مسکونی فقط در شهرهای استان آسیب دیده است. به گفته احمد دهقان، رئیس اورژانس استان یزد، بارش‌های سیل‌آسای دو روزه در یزد در مجموع ۶ کشته بر جای گذاشت.
پس از سیل اخیر یزد باید به چند پرسش جدی پاسخ داد؛ باید بررسی کرد ساختمان‌هایی که خراب شدند چه شرایطی داشتند؟ آیا بافت تاریخی که گفته میشود سالم مانده، هنوز در معرض خطر است؟ و در نهایت، باید فکری برای مقاوم‌سازی بناهای باقی‌مانده کرد؛ فکری که منجر به تکرار مرمت‌های غیراصولی نشود.
منبع: بی بی سی
